صنعت گردشگری ایران و جایگاه آن در منطقه وجهان

صنعت گردشگری نه‌تنها به عنوان یکی از محرک‌های اقتصاد و از عوامل پویایی آن می‌باشد؛ بلکه از دیرباز باعث انتقال تجارب بین ملل مختلف گردیده و به‌تبع آن زمینه رشد و توسعه فرهنگی بشر را فراهم آورده است.

کشور ایران طبق نظر سازمان جهانی گردشگری، ازنظر جاذبه‌های گردشگری جزء ده کشور اول دنیا بوده ولی ازنظر جذب گردشگر جایگاهی به‌مراتب پایین‌تر از استعدادها و قابلیت‌های ذاتی و خدادادی خود دارد.

این پژوهش به روش کتابخانه‌ای انجام‌شده و با مراجعه به منابع مکتوب و دیجیتال ضمن مقایسه صنعت گردشگری ایران، با دیگر کشورهای پیشرو در این زمینه، به معرفی جاذبه‌های گردشگری کشور می‌پردازد و چالش‌های پیش روی شکوفایی این صنعت را در کشور ایران برمی‌شمارد و برای رونق هر چه بیشتر صنعت گردشگری ایران راهکارهایی را بیان می‌نماید.

مقدمه:

سیاحت و گردشگری از دیرباز در دنیا رواج داشته و بخشی از فرهنگ و تمدن ملت‌ها محسوب می‌شود.

این صنعت پویا و همه‌شمول نقش مهمی در ارتباطات فرهنگی، اجتماعی و نزدیک‌تر شدن مردم دنیا به همدیگر و تقویت همگرایی در جهت مشارکت همه ساکنان دهکده جهانی در پیشرفت جوامع، مبارزه با چالش‌های نظیر حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی، حفظ محیط‌زیست، رفع فقر و گسترش صلح جهانی دارد که در شرح وظایف سازمان گردشگری جهانی به آن تأکید شده است.

امروزه نقش گردشگری در اقتصاد جهان بر کسی پوشیده نیست و به اعتقاد کارشناسان از بهترین منابع اقتصادی است که می‌تواند جایگزین نفت شود.

صنعت گردشگری شامل: تفریحی، تجاری، مذهبی، علمی، پزشکی و .... به همراه صنایع وابسته درمجموع 4/10 درصد از تولید ناخالص داخلی و ۱۰ درصد از کل اشتغال دنیا را در سال ۲۰۱۸ به خود اختصاص داده است. (1)

ایران با داشتن کهن‌ترین تمدن بشری موهبت‌های کم‌نظیر طبیعی شامل: تنوع آب‌وهوا، کوه، جنگل، کویر، دریا، جزایر و سواحل فراوان، آثار باستانی و تاریخی، اماکن مذهبی، تولیدات متنوع صنایع‌دستی، خرده‌فرهنگ‌ها، و مقام علمی خصوصاً در حوزه پزشکی توسط سازمان گردشگری جهانی جزو ۱۰ کشور اول دنیا و به لحاظ جاذبه‌های طبیعی، آثار باستانی در صنعت گردشگری شناخته‌شده است. (2)

به لحاظ جاذبه‌های طبیعی مقام پنجم، آثار و اماکن باستانی دهم، اما در زیرساخت‌ها و توان جذب گردشگر متأسفانه در رتبه سی‌ام به بعد قرار دارد و طبق اعلام مسئولان کشور فقط ۵ صدم درصد از جمعیت یک و نیم میلیاردی گردشگران بین‌المللی را جذب می‌نماید. (5 تا 8 میلیون نفر متغیر است.)

البته مسئولان حوزه گردشگری کشورمان مدعی هستند طبق سند چشم‌انداز تا سال ۱۴۰۴ آمار ورود گردشگران خارجی به کشور به ۲۰ میلیون نفر و دو درصد کل گردشگران فعلی جهان خواهد رسید.

ادعایی که رئیس سازمان گردشگری جهانی آن را بلند پروازانه اما شدنی می‌داند. (3) این در حالی است که رقبای منطقه‌ای ایران مانند ترکیه و امارات (دبی) به ترتیب ۴۵ و ۱۵ میلیون گردشگر خارجی در سال‌های قبل از کرونا داشته‌اند. (سال 2019)

بررسی گردشگری جهان و منطقه

بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال ۲۰۱۹ حدود 5/1 میلیارد گردشگر از کشورهای مختلف دیدن کردند و در مقایسه با سال ۲۰۱۸ از رشدی ۴ درصدی برخوردار بوده است.

طبق این گزارش کشورهای گردشگر پذیر عبارت‌اند از: 1- فرانسه ۸۹ میلیون نفر 2-اسپانیا ۸۳ میلیون نفر 3-آمریکا ۷۹ میلیون نفر 4-چین ۶۵ میلیون نفر 5-ایتالیا ۶۴ میلیون نفر 6-ترکیه ۴۵ میلیون نفر ۷ مکزیک ۸ تایلند ۹ آلمان ۱۰ انگلیس امارات ۱۵ میلیون نفر ایران ۸ میلیون نفر (2018) (۴)

در ذیل به معرفی اجمالی برخی از کشورهای ذکرشده که پیشرو در صنعت توریسم هستند پرداخته می‌شود و از چشم‌اندازها و برنامه‌های آن‌ها برای رونق بیشتر این صنعت و جذب بیشتر گردشگر سخن به میان می‌آید.

ترکیه

بر اساس شاخص‌های رقابتی توریسم در رتبه ۴۳ قرار دارد اما، یکی از ده کشور برتر توریستی جهان است و در سال ۲۰۱۸ پذیرای ۴۶ میلیون گردشگر خارجی و کسب درآمد ۲۵ میلیارد دلاری حاصل از گردشگری بین‌المللی بوده است و در سال 2019 با رشد 12 درصدی پذیرای 45 میلیون نفر گردشگر خارجی بوده و به درآمدی ۳۰ میلیارد دلاری دست‌یافته است.

اقتصاد ترکیه در طی یک دهه گذشته به درآمدهای حاصل از بازار گردشگری وابسته بوده و به‌طور میانگین حدود ۱۲ درصد از تولید ناخالص داخلی ترکیه به این صنعت متکی بوده است و گردشگری نقش بسزایی در پویایی اقتصاد این کشور داشته است به‌گونه‌ای که بیش از پنجاه‌وچهار حوزه صنفی ازجمله بخش‌های مواد غذایی، هتلداری، خدمات خرده‌فروشی، تفریحی، حمل‌ونقل و ... در این حوزه فعالیت می‌کنند. (5)

امارات

اگرچه ازنظر منابع و جاذبه‌های فرهنگی و طبیعی در رتبه ۱۰۳ دنیا قرار دارد اما با سرمایه‌گذاری کلان در این بخش به جایگاه قابل‌توجهی در اقتصاد گردشگری جهان دست یافته است. (6) در سال ۲۰۱۹ میزان ورود گردشگران به دبی با ۵ درصد رشد به ۱۵ میلیون نفر رسیده و درآمدی ۳۰ میلیاردی نصیب این شهر کوچک ولی پیشرفته گردید این شهر در سال ۲۰۱۸ به‌عنوان پردرآمدترین شهر جهان معرفی‌شده است. (7)

برنامه مسئولان دبی برای سال ۲۰۲۰ با افتتاح اکسپو جذب ۲۵ میلیون گردشگر خارجی و درآمد ۸۵ میلیارد دلاری بود که البته به دلیل کرونا مختل شد. شرکت هواپیمایی امارات بزرگ‌ترین شرکت هواپیمایی خاورمیانه در نیمه اول سال ۲۰۱۹ حدود ۲۳۵ هزار دلار کسب درآمد کرده است. این شرکت هفتگی بیش از ۳۶۰۰ پرواز را از فرودگاه دبی به بیش از ۱۴۰ شهر در ۸۱ کشور در شش قاره جهان انجام می‌دهد.

دیگر کشورهای عربی مانند تونس و اردن با جذب ۵ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ و مغرب و عربستان سعودی در رتبه‌های بعدی هستند و در مسیر رشد صنعت گردشگری قدم برمی‌دارند و اردن با توسعه فیلم‌سازی و پیوند آن با گردشگری (تولید حدود ۱۰۰ فیلم) خود را به برند فیلم‌سازی تبدیل کرده است. (8)

اسپانیا

اسپانیا هم‌اکنون به‌صورت سالیانه 83 میلیون گردشگر دارد؛ اما این کشور در نظر دارد در قالب یک برنامه ۲۵ ساله شماره بازدیدکنندگان خارجی خود را به یک‌صد میلیون نفر در سال افزایش دهد که برای تحقق این هدف هرسال به‌طور متوسط ۳۵۰۰ برنامه عملیاتی (و نه همایش و سخنرانی‌های بی‌نتیجه) را برای جذب حداکثری گردشگران خارجی به اجرا می‌گذارد.

مقامات اسپانیا معتقدند کلید توسعه گردشگری در کشورشان گردشگری پایدار است و آن‌ها بر این باورند که گردشگری پایدار ضمن رونق بخشیدن به صنعت گردشگری پیامدهای اجتماعی و زیست‌محیطی مناسبی دارد و از اثرات تخریبی گردشگران موردی کاهش می‌دهد با توجه به تجربیات یک قرن گذشته اسپانیا در حوزه گردشگری و روابط خوبی که میان ایران و اسپانیا وجود دارد مسئولین کشورمان باید از تجربیات موفق آنان استفاده و الگوبرداری نمایند تا موجبات رشد صنعت گردشگری کشورمان فراهم شود.

گردشگری ایران

در سال ۲۰۱۸ حدود ۸ میلیون گردشگر خارجی وارد ایران شده و با کسب رتبه ۳۵ جهان پنج پله جایگاهش ارتقاء یافت. سهم بازار گردشگری در اقتصاد ایران به‌طور میانگین 5/7 درصد ارزیابی‌شده است. بنا بر اعلام سازمان جهانی گردشگری در سال ۲۰۱۸ حدود 5 درصد از تولید ناخالص داخلی کشور به بازار گردشگری تعلق داشت.

شروع کرونا همانند دیگر نقاط جهان عامل رکود و خاموشی این صنعت در ایران شد و طی چهارماهه نخست سال ۲۰۲۰ با کاهش ۵۱ درصدی مواجه شده و حدود 5/1 میلیون توریست خود را از دست داد. همچنین ضربه شدیدی به مشاغل فعال در این حوزه وارد گردید و منجر به تعطیلی بسیاری از کسب‌وکارها شده است. (9)

صنعت گردشگری ایران با چالش‌های بسیاری مواجه است و به‌رغم داشتن جاذبه‌های فراوان میدان را برای سایر رقبای منطقه‌ای خالی شده است و آنان نیز از فرصت استفاده و ضمن در دست گرفتن بازار منطقه، گردشگران جهان و حتی ایران را جذب خود می‌نمایند.

برای رسیدن به جایگاهی که ایران شایسته آن می‌باشد در شرایط به‌شدت رقابتی کنونی باید طرح‌های شتاب‌دهنده و درعین‌حال منطقی و عملی در دستور کار قرار گیرد و دولت به‌جای شعار دادن همه توان خود را صرف اجرای آن طرح‌ها بنماید.

مدیرکل گردشگری اسپانیا که کشورش مقام دوم گردشگری جهان را در اختیار دارد و مقر سازمان گردشگری جهانی در آن کشور می‌باشد در سفرش به ایران و مذاکرات با مسئولین ایران اظهار نمودند چهار محور:

توسعه مسائل فرهنگی گردشگری، استفاده از فنّاوری‌های جدید، کاربری اماکن تاریخی در مورد اقامتگاه‌های گردشگری، آمار توریسم و چگونگی اجرای طرح‌های گردشگری را از محورهای مذاکراتش عنوان کرد و وی افزود صنعت گردشگری یک علم و دانش جهانی است که کشور شما ایران فاقد دانش تولید محصولات توریستی است. (10)

غلامحسین ابراهیمی که سابقه فعالیت طولانی در بخش‌های اقتصادی سفارتخانه‌های ایران در کشورهای تونس، اردن، لهستان، لیتوانی، مالزی و ازبکستان را دارد اظهار داشت صنعت گردشگری صنعتی چندوجهی و متنوعی است که از جهات مختلف می‌تواند تغذیه شود و به همان میزان می‌تواند تأثیرپذیری منفی داشته و تضعیف شود. بنابراین، برای تقویت هدفمند و ارتقاء صنعت گردشگری ایران می‌توان از مکانیزم های مختلفی استفاده کرد.

چندین منشور گردشگری در سطح بین‌المللی در قالب منشور جهانی اخلاق گردشگری مصوب سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ میلادی و یا منشور بین‌المللی حفاظت و مدیریت یادمان‌ها و محوطه‌های مصوب ۱۹۶۴ و منشور گردشگری فرهنگی مصوب مجمع عمومی ایکوموس 1999 وجود دارد ولی در سطح ملی ما هنوز به‌استثنای موارد محدودی چون منشور حقوق گردشگری، منشور دیگری که در سطوح و اشکال مختلف ماهیت گردشگری کشور را پوشش دهد ارائه نشده است.

بسیاری از این منشور را حقوق و تکالیف دولت‌ها، گردشگر و مجری و فعالان حوزه گردشگری را تعریف کند و از بی‌نظمی و خسارت مادی و معنوی و زیست‌محیطی در حوزه‌های مختلف جلوگیری نماید.

این رایزن درجه‌یک سفارت ایران در تاشکند گفت: فیلم‌سازی یکی از ابزار قوی صنعت گردشگری است.

وی افزود: با فیلم‌سازی‌های مشترک با دیگر کشورها و نشان دادن جاذبه‌های توریستی کشور در قالب فیلم از بهترین روش‌ها است. این کارشناس گردشگری بین‌الملل تأکید کرد خوشبختانه در سال‌های اخیر البته در سطح محدود و پراکنده این رویکرد وجود داشته است. به‌عنوان نمونه فیلم‌های مشترک با کشورهای دیگر مانند سلام بمبئی با کشور هند، فیلم اصغر فرهادی با فرانسه و فیلم تولیدی عباس رافعی بین ایران و لبنان و بیش از 8 فیلم دیگر اشاره کرد.

نکته مهم در رابطه با فیلم و گردشگری، نقش آن در معرفی جاذبه‌های توریستی با نمایش و بزرگنمایی آن‌هاست. برحسب انتخاب مکان فیلم‌برداری و تجربه موفق در این حوزه را می‌تواند نقش فیلم‌هایی چون ارباب حلقه‌ها در معرفی کشور نیوزیلند، فیلم مریخی، علاءالدین و سیاره سرخ در معرفی اردن اشاره کرد و در مورد اردن گفته می‌شود بیش از ۱۰۰ فیلم در این کشور تصویربرداری شده که به‌نوعی برند تجاری گردشگری اردن محسوب می‌شود.

آمارها نشان می‌دهد بسیاری از گردشگران بین‌المللی انتخاب مقصد گردشگری خود را بر اساس سابقه و تصاویر ناشی از فیلم‌های معروف ذکر کرده‌اند وی یادآور شده‌اند: باید توجه داشت که بهتر است فیلم‌ها تصویرگر مثبت، شاد و یادآور خاطرات خوشی از ایران باشند. این کارشناس گردشگری بین‌المللی اظهار داشت موسیقی می‌تواند تأثیر فراوانی در جذب گردشگر داشته باشد.

وی با ذکر خاطره‌ای از سال ۱۳۹۱ در کشور لیتوانی افزود: به یاد دارم در آن سال با همکاری یک مجری کنسرت موسیقی شرقی استاد کیوان کلهر برای دو روز برگزار کردیم در سرمای شدید ۱۵ درجه زیر صفر جمعیتی بالغ‌بر دو هزار نفر شرکت نموده و بسیاری اظهار لذت و شادی نمودند و ساز کمانچه استاد کلهر را بسیار پسندیدند. بعدازآن برنامه آمار افزایش دو برابری گردشگران لیتوانیایی نسبت به قبل حکایت داشت و خودِ گردشگران به تأثیر موسیقی سنتی ایران اشاره می‌کردند. (11)

با نگاهی به چشم‌انداز ۲۰ ساله سازمان گردشگری اسپانیا که مقام دوم در جذب گردشگر جهانی را داشته و تلاش می‌کند مقام اول را از آن خود کند برنامه‌ریزی برای ایجاد تنوع در مقاصد گردشگری، ارائه تسهیلات مناسب برای صدور روادید سفر به اسپانیا، توسعه و بهبود وضعیت حمل‌ونقل هوایی، ایجاد دفاتر جذب گردشگر در نقاط مختلف دنیا تا آن‌ها با روش‌های متنوع جاذبه‌های گردشگری این کشور را برای گردشگران معرفی نمایند.

حضور فعال شرکت‌های گردشگری اسپانیا در نمایشگاه‌های بین‌المللی گردشگری، تبلیغات گسترده، دعوت از رسانه‌ها و مقامات دولتی دیگر کشورها برای سفر به اسپانیا و بازدید از جاذبه‌های گردشگری آن کشور ازجمله اقداماتی است که برای رونق بخشیدن به صنعت گردشگری این کشور انجام شده است.

نتیجه‌گیری

کشور ایران ظرفیت‌های بی‌نظیری برای رونق و توسعه گردشگری دارد به‌شرط اینکه این ظرفیت‌های بالقوه به بالفعل تبدیل شود. برای رسیدن ایران در صنعت توریسم به جایگاهی که شایسته آن را دارد راهکارهای زیر ارائه می‌گردد:

1. باید یک برنامه جامع و دارای استراتژی و زمان‌بندی دقیق و قابل‌اجرا تهیه و تدوین و اجرا شود و از رویکردهای سلیقه‌ای و تغییر قوانین دائم خودداری شود. ۲. مشارکت بخش خصوصی و فرهنگ‌سازی برای مشارکت همه مردم. ۳. توجه ویژه به روستاها به‌عنوان بزرگ‌ترین سرمایه فرهنگی - اقتصادی و گردشگری ایران و ساماندهی اقامت گاه‌های بومگردی روستایی. ۴. توسعه زیرساخت‌ها مانند فرودگاه، راه‌آهن، راه‌های بین‌شهری، بازارها، خیابان‌ها پارکینگ‌ها و... ۵. اصلاح قوانین به نفع رشد سریع گردشگری. ۶. ساماندهی و شفافیت آمارهای اماکن و جاذبه‌ها و سهولت دسترسی. ۷. استفاده از تلویزیون با زبان‌های خارجی حداقل سه زبان عربی و انگلیسی و اردو. 8. استفاده حداکثری از فضای مجازی برای تبلیغات و جذب گردشگری. ۹. آموزش همه نیروهای دخیل در بخش گردشگری از فرودگاه‌ها، هتل‌ها، حمل‌ونقل و خدمات و ... . ۱۰. فعال شدن سفارتخانه‌ها در جذب گردشگران بین‌المللی.